واژه مازندران

شاید تا به حال از خود پرسیده باشید که واژه مازندران به چه معناست؟

در این مقاله می‌خواهم درباره واژه مازندران و ارتباط این واژه با سرزمین طبرستان بگویم. اینکه مازندرانی که دیوان و اهریمنان در آن حکومت می‌کنند آیا همین سرزمینی است که به هم‌اکنون به آن مازندران گویند یا سرزمینی دیگر است؟

 همچنین می‌خواهم درباره پایتخت منوچهر و فریدون (شاهان پیشدادی ایران در شاهنامه) بحث کنم و اینکه پایتخت امپراطوری ایران در آن دوران کجا بوده‌است؟

درباره واژه مازندران نظرات و روایات فراوانی وجود دارد که در زیر به چندی از آنان اشارت می‌کنیم.

ابن اسفندیار در کتاب تاریخ طبرستان می‌نویسد:

•   ماز نام کوهی است که اطراف جنگل‌ها و جلگه‌های شمال است و سرزمینی که درون کوه ماز است را مازندران(ماز+اندرون) گویند.

• بعضی از محققین نظراتی چنین دارند:
•   در زبان طبری به گوزن و زنبور ماز گویند و چون این دو جانور در این سرزمین بسیار است ؛ به این سرزمین مازندران(ماز+ آن + درون) گویند.
•   مازیار (از شاهان طبرستان) دژهای بسیاری در اطراف قلمروش ساخت و در آن دوران به دژ "ماز" می‌گفتند ؛ و به قلمرو درون دژها مازندران گفتند.

اما به نظریه‌ای دیگه‌ای مطرح شده که مازندران ترکیب شده دو کلمه (مَز+ایندره+آن) است. مَز به معنای بزرگ است. ایندرا از خدایان باستانی اقوام آریایی كه خدای رعد و برق استکه پس از پیامبری زرتشت ، در ایران طرفدارانش را از دست داد ولی هنوز در آیین مردمان هندوستان به عنوان خداوند قدرت و شجاعت معرفی شده‌است و آن در ساختن نام جای بسیار کاربرد دارد و در کل محققان این نظریه را مطرح نمودند که مازندران به معنای "جایگاه ایندرا" است.

ولی در اینجا با این سؤال مطرح می‌شویم که چرا نام یکی از خدایان آریایی ، بر سرزمینی که مردمانش به هیچ وجه آریایی نبوده‌اند ، گذاشته شده؟

صادق کیا (استاد دانشگاه در ایالات متحده و از پژوهشگران ایرانشناس) در کتابی به عنوان "شاهنامه و مازندران" اینگونه نگاشته که اصلا منظور از واژه مازندران همین سرزمین طبرستان نیست بلکه مازندران یک سرزمین اساطیری و مجازی است. و سرزمین طبرستان در شاهنامه جایگاه پادشاهان کیانی و پیشدادی است و فریدون و منوچهر در آن به فرمانروایی رسیدند و این فریدون بود که پس از رسیدن به تاج و تخت شهر تمیشه را مرکز حکومت خود نهاد. و اصلا مردم این دو سرزمین دشمن یک دیگر بوده‌اند.

در شعر زیر می‌خوانید که منوچهر پیشدادی به فرزندش نوذر دستور میدهد که از طبرستان(ساری و آمل) به مازندران و گرگساران برود. و این نشاندهنده این است که بین مازندران و تمیشه (طبرستان) مسافتی طولانی وجود داشته.

سوی بارگاه منوچهر شاه                               به فرمان او برگرفتند راه

منوچهر چون یافت زو آگهی                           بیاراست دیهیم شاهنشهی

ز ساری و آمل برآمد خروش                          چو دریای سبز اندر آمد به جوش

ببستن آئین ژوبین‌وران                                  برفتند با خشتهای گران

سپاهی که از کوه تا کوه مرد                           سپر در سپر ساخته سرخ و زرد

ابا کوس و با نای روئین و سنج                        ابا تازی اسبان و پیلان و گنج

از اینگونه لشکر پذیره شدند                            بسی با درفش و تبیره شدند

چو آمد به نزدیکی بارگاه                               پیاده شد و راه بگشاد شاه

چو شاه جهاندار بگشاد روی                           زمین را ببوسید و شد پیش اوی

منوچهر برخاست از تاج عاج                          ز یاقوت رخشنده بر سرش تاج

بر خویش بر تخت بنشاختش                           چنان چون سزا بود بنواختش

وز آن گرگساران جنگ‌آوران                          وز آن نره دیوان مازندران

بپرسید و بسیار تیمار خورد                            سپهبد سخن یک به یک یادکرد

ایندرا در آیین زرتشت و شاهنامه فردوسی  مالک سرزمین مازندران و سردار دیوان عالم است.

یک هندی که خود را شبیه ایندرا ساخته

در کتاب مهابهارات (منظومه حماسی هندوستان) ارژنگ نام فرزند ارشد ایندرا است. ارژنگ و برادرش بهیم‌سین ویژگی‏های پدر را در خود جمع کرده‏اند، او فرزند ایندراست و به گواهی مهابهارات شبیه او در حقیقت به رغم برخی اختلافات در فروع، ارجن نیز در داستان هندی ارتباط با ایندرا را از دست نداده است.

ولی در شاهنامه (منظومه حماسی ایران) ارژنگ از دیوان سپهسالار و از سربازان و کارفرمایان فرمانروای سرزمین مازندران است (در شاهنامه نام پادشاه مازندران نامعلوم میباشد). در شاهنامه توضیح چندانی درباره رابطه این دو(ارژنگ و پادشاه مازندران) نداده‌است ولی این دوارتباط نزدیکی دارند. و ارژنگ برترین دیو سرزمین مازندران است.

تصویری از ایندرا در هندوستان

اگر فرض بر این باشد که ایندرا همان پادشاه سرزمین مازندران در شاهنامه است ؛ پس ارتباط بین ارژنگ و او در مهابهارات در اساطیر ایران نیز وجود دارد.

در بالا ثابت شد که واژه مازندران به معنای سرزمین ایندرا است. ولی سؤال این است که چرا به طبرستان مازندران گویند؟ این سؤالیست که جوابی بر آن وجود ندارد.

•      شاید به خاطر شباهت بین صفات مازندران در شاهنامه و سرزمین طبرستان است.
•      شاید به خاطر مسلمان نشدن مردم طبرستان آنها را دیو صفت نامیدند و به سرزمینشان ، سرزمین خدای شر (ایندرا) گفتند.
•      شاید به خاطر قدرت و زور بسیار مردم طبرستان آنها را با دیوان شاهنامه مقایسه می‌نمودند.
•      شاید....

آنچه مسلم است اینکه نام سرزمین مادری ما مازندران نیست بلکه این سرزمینی که در آن معیشت می‌کنیم ، طبرستان و پیش از اسلام تپوریه نام داشته‌است. و واژه مازندران از اواخر سدة 6 و اوايل‌ سدة 7قمری ‌/12 و 13میلادی و در زمان زندگانی ابن‌اسفندیار بر مازندران گذاشته شده‌است.

منابع و صفحات مربوطه

• http://www.tebyan.net/literarygenres/epic_literature/2009/11/17/107827.html
• http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=107967

• کتاب مازندران و شاهنامه ، نوشته صادق کیا ، 1353خورشیدی ، تهران.