هنگامی که از مراکزمذهبی سخن می گويیم ذهن‌ما متوجه به مقابر و زیارتگاه‌ها ومساجد می‌شود. تقریبا در هر مرحله از مناطق شهری یا روستایی یک مسجد در بسیاری از روستاها تکیه وسقارخانه ها وجود دارد. عمده ترین دلیل این موضوع آن است که شیعیان ایران توجه و اراده خاصی به ائمه اطهار و فرزندان ایشان داشته و دارند.
تکیه ومساجد شهرها و روستاها بیشترین آثار برجای مانده ازمعماری دوران اسلامی هستند و به علت توجه مردم و تقدسی این بناها ازآسیب های جوی در امان مانده اند و هر بار مردم مشتاقانه برای مرمت و بازسازی آن می کوشند.
مساجد از اماکن مذهبی هستند که تاریخ آغاز بنای آنها را مربوط به پذیرش تشیع وعمومی شدن آن در بین ایرانیان می دانند. اولین مسجد در زمان پیامبراکرم(ص) در شهر مدینه و بدست انصار ساخته شد.این مسجد به شکل مربع و مصالح آن از خشت و سنگ لاشه بود؛ حتی سر بنای آن و ستونهای آن از درخت نخل بود.
مسجدجامع بابل
این مسجد را ابتدا مازیار پور قارن درسال1023ه.ق بنا کرد و در دوره صفویان این مسجد نوسازی شد و دردوران فتحعلی شاه براثر زلزله خراب شد و به فرمان این پادشاه درسال1225ه.ق به مباشرت میرزامحمد شفیع صدراعظم توسط میرمحمد حسین ، متولی آن دوباره بنا شد.(به گفته دیگر دراوایل دوران قاجار بناگشته) سبک معماری این بنا به شيوه اصفهاني است كه معماری آن مربوط به دوران صفویه که درآن زمان دراوج تمدن بود می باشد. تقسیمات نود در این بنا کاملا مشاهده می گردد؛ سقف ها سفالی و دیواره ها آجری است که تزئینات نیز بر روی آنها تعبیه می گشت.
البته قسمت هایی از نمای این مسجد با مصالح امروزی مرمت گشته که هرگزحال وهوای معماری سنتي قدیم رابدست نیاورده است.
مشخصات معماری
سردر
مسجدجامع امروزی دارای دو سردر ورودی شرقی وغربی است که درب شرقی آن در تمام اوقات بسته است وکاربردی ندارد و شبستان های آن قسمت کاربرد چندانی ندارند و ازآنها به جای انباری مسجد استفاده می کنند. سردرغربی که به دوفضای سرپوشیده و هشتی مانندی ختم می شود و بالای سردرغربی آیات و عبارتی برگرفته ازسوره مبارکه((اعلی)) می باشد که بر روی کاشی نوشته شده است و کتیبه آن از دیوار جنوبی شروع می شود وسپس به دیوارهای غربی و شمالی سردر میرسد.
کتیبه ديگري بر سردر مسجد جامع باخط بسیارخوش ثلث و بافت کاشی می باشد که ابیاتی بدین شرح برآن حک شده است:
ستوده میر محمد حسین پاک نهاد | که هست تولیت کعبه زین جهان نشاد |
بعهد دولت خاقان عهد فتحعلی | چه شد ز زلزله این محترم بنا ویران |
به اهتمام تمام سعیش گشت | هزار باد فزونتر ز اول آبادان |
کتیبه دیگری در قسمت شمالی سردر غربی موجود میباشد که بدین مضمون می باشد:
«در روزگاری همایون که دست ستم در زنجیر عدل بسته بود به فرمان جم خدم ، محمد شاه قاجار عالیجاه فضلعلی خانا حاکم مازندران شد اجازه خبازی را بخشید هر کس مطالبه نماید لعن ابدی گرفتار شود»
در ابتدای ورودی با هشتی غیر منتظمی که فقط دارای دو محور تقارن عمود برهم میباشد مواجه می‌شویم که سقف این بنا کاربندی شده‌است و تاحدود زیادی برگرفته ازکار بناهای نواحی مرکزی ایران میباشد.
صحن حياط
یکی از عناصر مهم معماری مسجد صحن و حیاط است که به دلیل پیروی از طرح و نقشه اولین مسجد جهان «مسجدالنبی» طرح مربع یا مربع مستطیل است که مسجد جامع دارای حیاط مربع مستطیل است و فضای آزاد و روحانی را برای واردین به مسجد ایجاد می‌کند. که در واقع شکل و فرم و عناصر تزئینی ابتدا در همین صحن و حیاط به نمایش درمی‌آید و ماهنگام ورود به مسجد بسیاری ازعناصر معماری و تزئینات وابسته به معماری را یکجا مشاهده می کنیم در بیشتر مساجد سعی می‌شود حضور آب در وسط حیاط که مظهر پاکیزگی و نظافت است قرار بگیرد اما در مسجد جامع یا در مساجد دیگر بابل حوض آب وجود ندارد ولی به جای حوض از شیرهای آب که در قسمت شبستان سردر ورودی آن قرار دارد استفاده می‌کنند.
صحن مسجد جامع که به عتیقی بارفروش معروف است 396 مترمربع است. درازای حیاط مسجدجامع شرقی وغربی است و در طرف شمال و جنوب آن ساختمان است . ازساختمان نمای حیاط برای قرائت قرآن کریم و مراسم ها و از قسمت هایی از این ساختمان که به خیابان راه دارد مغازه های زیادی احداث شد که به نظر می رسد از این مسجد به جای استفاده از اماکن مذهبی و فرهنگی بیشتر به کارهای اقتصادی روی می آورند. اما ساختمان جنوبی این مسجد بیشتر به خواندن نماز جماعت اختصاص یافت در این قسمت پرده ای نصب کردند برای قسمت زنانه و زنان درآن نماز می خوانند و دارای سقف آجرنما و هلال های بسیار زیبایی در آن قرار دارد اما متاسفانه ساختمان شمالی آن کاربری چندانی ندارند و بعنوان انبار و آبدارخانه از آن استفاده می شود.
ایوان
بدون تردید زیباترین وعالی ترین ایوانها درمساجد و بناهای اسلامی ایران مشاهده می شوند و ایوان تقریباً بلند و متناسب با بنا ساخته می شد.ایوان مسجدجامع بابل که جلوی آن را پنجره های آلومینیوم گذاشته اند میان دو جرز قرارمی گیرد و پشت ایوان به طرف جنوب گنبدی مسجد و محراب آن است.
گنبد مسجد جامع
گنبدها یکی از علائم معماری اسلامی هستند که متنوع‌ترین آنها در مساجد به‌کار گرفته شده‌اند. گنبدهای اصلی مسجد جامع پشت ایوان و دو طرف آن هشت گنبد کوچک كه با گل اندازي با آجر تزيين شده و یک گنبد اصلی که در چهار طرف این بنا قرارگرفته اند که سه طرف هریک ازاین گنبدها طاق های جناغی است که برستون ها و جرزهای آن متکی است. و با كاشی كاری تزیین شده كه نام ائمه روی آن نقش بسته است.
شبستان مسجد جامع
هر مسجد دارای شبستان است ؛ این شبستان ها که در چهار طرف مسجد قرار دارد و این موضوع بستگی به اعتبار نمازگذاران آن مسجد دارد؛ فضاهای سرپوشیده ای هستند که دارای ستونهای یک شکل وموازی و به صورت آجرنما به صحن راه دارند.سقف شبستان ها به صورت قوس شکل بوده و این قوس ها به صورت عرق چین ظاهرشده اند که جلوه خاصی به خود نمایان کرده اند و سنگ مرمر به ابعاد 55×65 در شبستان مسجد جامع به خط نستعلیق وجود دارد.
شبستان مسجد جامع امروزه بیشترکاربردهای انباری گرفته است؛ ازبعضی شبستان های داخل مسجد به جای کتابخانه و در بعضی ازقسمت ها از جاکفشی استفاده می کنند وازشبستان های حیاط آن از دو قسمت برای گرفتن وضو استفاده می کنند.
محراب مسجدجامع
محراب که نشان دهنده قبله مسلمین است و درواقع نقطه عطف مسجد است ؛زیرا فلسفه ایجاد مسجد علاوه بر ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی آن ادای فریضه واجب نماز است که هرمسلمان ملزم به انجام آن است. شاید هرمسجد عناصر تشکیل دهنده خود مثل صحن و مناره و گنبد را نداشته باشد اما حتما ًباید محراب را دارا باشد. این مسجد دارای پنج محراب است و این محراب با کاشی کاری های متنوع ، زیبایی خاصی به خود اختصاص داده است و محراب های مسجد در ضلع جنوبی آن قرار دارد. کاشی کاری محراب مسجدجامع یک تکه و با تناسباتی زیبا نمونه های بسیارعالی درمعماری ایران هستند و معمولا از یک محراب که پایین تر از سطح زمین است در مواقعی استفاده می شود که در حیاط نیز نمازگذارانی جهت انجام فریضه حضور داشته باشند.در بالای هر کدام از محراب ها پنجره هایی بعنوان روزن قرار دارد. (روزن در بناهای سنتی فقط جهت تهویه هوا بکار گرفته می شدند.(
مناره مسجد جامع
مناره ها بناهایی هستند در قالب برج مانند و باریک که معمولا ًدرکنار مساجد و بقاع متبرکه برای گفتن اذان ساخته می‌شوند. درگذشته مناره ها نقش میل راهنما را درکنار جاده ها و ابتدای شهرها وکنار مساجد ایفا می کردند. مناره مسجد جامع در ضلع غربی آن و در سر در ورودی مسجد قرار دارد، این مناره به صورت منفرد و مصالح آن ازخشت بوده است.اتاقک بالای این مناره که از جنس چوب بوده بعلت آب و هوای مرطوب منطقه دچار پوسیدگی و تخریب شده است تعویض و اتاقک دیگری از جنس چوب بجای آن نهاده شد.
کاشی کاری مسجد جامع
به طور کلی نقش کاشی درایران بسیار مهم واساسی بوده است،زیرا غالب بناهایی که از شاهکارهای معماری ایران محسوب می شود بخش عمده زیبایی و شکوه خودرا ازکاشی کاری های مسجدگرفته اند. این کاشی کاری به صورت خشت و معرق کارشده و یکی ازویژگی های تزئینات معماری ایران کاشی کاری است که در نهایت استادی وتلفیق رنگها باهم دردیوارهای جانبی و ایوان ها خودنمایی می کند. کاشی کاری در محراب های مسجد جامع هم جلوه خاصی به آن داده است.اشعاری باخط خوش ثلث روی قسمت های کاشی نوشته شده است که شامل کتیبه سردر غربی مسجد جامع با خشت کاشی کاری محمد مهدی 1230 ه.ق.
درحال حاضرهم به صورت نمای آجری کارهایی در دیوارها و قسمت هایی از شبستان انجام دادند که با اعتراض مردم و میراث فرهنگی به صورت نیمه کاره رها شد و اگر بخواهند از این نما استفاده کنند به نظر می رسد که بافت قدیمی این مسجد از بین می برد؛ همانطورکه گفته شد درتمام مساجد بابل به خاطر اینکه بارفروش نام گرفت مغازه وبازارهای زیادی درنزدیکی مسجدوجودداردکه اگر به همین صورت پیش رود تمام اراضی این منطقه را تصرف خواهند کرد. در درب ورودی مسجد جامع بازار سرپوشیده ای قرارداردکه قدمت زیادی دارد؛این بازار در تمام روزهای هفته برقراراست وحدود از ساعت 6 صبح شروع وتا عصر خاتمه می یابد.که درتمام این مدت علاوه بر جلوگیری از نمای بنا به طریق های مختلف دیگر بر بنا اثر مخرب می گذارد.
قوس در مسجد جامع بابل
عموم قوس های این بنا از نوع پنج و هفت کند میباشد البته قوس های دیگری نیز در این بنا بکار رفته که در زیر به شرح آنها می پردازیم:
قوس های بکار رفته در سردرها و شبستانها:
در ورودی های مسجد در قسمت بیرونی از قوس پنج و هفت کند و در قسمت درونی از قوس کلیل آذری استفاده شده است . در شبستانهای ورودی از قوس پنج و هفت کند استفاده شده است در بنای جنوبی مسجد نیز اکثرا از قوس پنج و هفت در طاق ها استفاده شده است بجز یک قوس که در ورودی اصلی بناي جنوبي قرار دارد از نوع کلیل کمشی می باشد. اما دربنای شمالی از قوس های کلیل کمشی،کلیل آذری و پنج و هفت در زدن رف استفاده شده است.
(رف در بناهای سنتی برای سبک کردن دیوار وبعنوان تاقچه اجرا می‌شد )
کش یا خفت
در این مسجد نیز مانند دیگر بناهای قاجاری از کش در بین طاق ها استفاده شده است به این دلیل از کش استفاده می کردند که بتوانند از رانش طاق جلوگیری و ایستایی آن را افزایش دهند و معمولا کش را از چوب سپیدار انتخاب می کردند.
کاربندی و تزیینات
کار بندی در بناهای سنتی ایران هم نقش نیارش وهم نقش تزیینی دارد و در اکثر طاق های این بنا از کاربندی استفاده شده است و بر روی برخی از کار بندیها اسماء مبارکه با خط کوفی بوسیله گل اندازی با آجر تزیین نمودند.دراکثرجاهای این بنا از گل اندازی جهت تزیین استفاده شده است که جلوه خاصی در بنا ایجاد می کند.
گل اندازي با آجر
گل اندازي يك عنصر تزئيني است كه در اكثر بناهاي اسلامي ديده مي شود وبا ايجاد اختلاف سطح آجر با بدنه اصلي بنا اين عنصر زيبا را خلق و بنا را تزئين مي كنند .در مسجد جامع بابل نيز اين عنصر در بالاي و داخل طاق ها و حتي در داخل گنبد ها هم ديده می‌شود.
عوامل تخریب
علل فرسایش درطول زمان،ده ها و سدها سال بعد از احداث یکی از عوامل تخریب بناهای تاریخی در مازندران خصوصاً بابل به علت میزان بالای نم و رطوبت وبارندگی در فصول زمستان،پاییز و بهار در منطقه و شهر می باشد.
عموماً به علت شکستگی سفال سقف بنا و ریزش باران (رطوبت نزولی) از سقف به طبقات وآسیب دیدن چوب های نقش دار،شیرسرهای بناها،دیوارها،تعمیرات کاه گل،نقش های گچی وگچ بری می باشد.علت دیگرآسیب دیدگی بناها از پی بناها(رطوبت صعودی)است.به علت اینکه سطح آب زیرزمینی درشهربابل واطراف آن بالا می باشد،نم و رطوبت به پی بنا وتا ارتفاع حدوداً 5/1 متر ازآجرها وتعمیرات آن را تخریب کرده و باعث ترک خوردگی بنا می شود.چون ملات این بناها ازگل وآهک است باکوچکترین نمو رطوبت ازهم پاشیده و باعث آسیب دیدگی ساختمان می شود.علت دیگر آسیب بناها؛حوادث طبیعی ازجمله:سیل،زلزله و باد می باشد.از دیگر عوامل آسیب،خالی از سکنه بودن بسیاری از بناهای تاریخی می باشدکه در اختیار صاحبان و بلا استفاده می باشد بعلاوه که این امرباعث رفت وآمد افراد بیگانه به داخل بنا و تخریب آن نیز می شود.ساخت وسازجاده ها و خیابان هایی که احداث شده نیز مانع از جریان و ورود آب های زیرزمینی به طرف رودخانه ها شده که خود از عوامل تخریب وآسیب دیدگی بناهای تاریخی بابل ازجمله مسجدجامع می باشد.
منابع و مآخذ:
· وبلاگ جوانان سپید پارس
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر