بادوسپانیان (پادوسپانیان / بادوسبانیان) ، خاندانی ایرانی که به زعم بعضی از مورّخان از قرن اول تا یازدهم هجری در ناحیة رویان ، که بعدها رستمدار خوانده شد، حکومت کرده اند. این نام از کلمة پهلوی «پات کوسپان » مرکب از«پات کوس » به معنی سرزمین و پسوند «پان » (= «بان » در فارسیِ امروزی ) به معنی دارنده و نگاهبان است . تئوفیلاکتوس ، مورّخِ روم شرقی قرن هفتم میلادی ، آن را به «کلیماتارکس » (حاکم ) ترجمه کرده است (نولدکه ، ص 152، پاورقی ؛ یوستی ، ص 245). مملکت ایران در زمان ساسانیان گاهی به چهارناحیه (از روی چهار جهت اصلی ) تقسیم می شده است که در رأس هر کدام یک «پات کوسپان » یا «پاذوسپان » قرار داشته است . به گفتة تومااَرتسرونی ، مورّخِ ارمنی ، فرستادگان خلیفه (به ارمنستان ) «پات گوسپان » خوانده می شدند (یوستی ، همانجا). به گفتة طبری ، در 21، که مسلمانان به اصفهان حمله کردند، نام «مَلِکِ اصفهان » «فاذوسفان » بود؛ اما گویا فاذوسفان در اینجا عنوان بوده است نه نام ، مانند کلمة «اُسْتَندار» که باز به همین مناسبت در طبری مذکور است (سلسلة اوّل ، ص 2638ـ 2639). به عقیدة مارکوارت (ص 30) این شخص شاید فاذوسفانِ «نیمروز» بوده است .
«رویان » نام ناحیه ای وسیع در جنوب دریای مازندران ، میان گیلان و دیلمستان از مغرب ، طبرستان از مشرق ، و کوههای البرز از جنوب بوده است . به گفتة ابن فقیه (ص 303)، شهرهای لارِز و شالوس (چالوس ) و شِرز و ونداشورج جزو رویان ، واز آمل تا رویان دوازده فرسخ و از گیلان تا رویان نیز دوازده فرسخ بوده است . یاقوت رویان را گاهی «مدینه » و گاهی «کورة واسعة » می خواند و شهر «کجه » (کجور) را حاکم نشین رویان می داند. «شهر» یا «مدینه » خواندن رویان به اعتبار معنی قدیمی این کلمه در فارسی است ، زیرا «شهر» به معنی ناحیه و مملکت هم به کار می رفته است . ناحیة رویان را بعدها، از قرن هفتم تا زمان صفویه ، رستمدار هم گفته اند. احتمال می رود که رستمدار صورت دیگری از استندار باشد، زیرا این ناحیه از قرن چهارم به بعد به وسیلة فرمانروایانی اداره می شد که استندار خوانده می شدند. این کلمه در زبانِ عامّه به «رستمدار»، که معروفتر و آشناتر بود، بدل گردید و بعدها این اسم نیز فراموش شد.
همچنین به گفتة او از آمل تا رویان دوازده فرسخ و از گیلان تا رویان دوازده فرسخ بوده است . و شهر «کجه» (کـُجور) را حاکم نشین رویان می داند. «شهر» یا «مدینه » خواندن رویان به اعتبار معنی قدیمی این کلمه در فارسی است ، زیرا «شهر» به معنی ناحیه و مملکت هم به کارمی رفته است .
به زعم مورخان متأخر، جدّ خاندانی که آن را بادوسپانیان یا آل بادوسپان یا «گاوباریان » (گاوبارگان ) می خواندند بادوسپان (پادوسپان) نام داشته است . به نوشتة ابن اسفندیار، بادوسپان پسر گاوباره (نام اصلیش جیل) پسر گیلانشاه پسر فیروز پسر نرسی پسر جاماسپ پسر فیروز پادشاه ساسانی بوده است .
بنا به حکایت ابن اسفندیار، جاماسپ ، پس از مرگ پدرش فیروز، با سلطنت برادرش قباد (پدر خسرو اوّل معروف به انوشروان ) مخالف بود و از سلطنت برادر دیگرش ، بلاش ، حمایت می کرد. چون بزرگان ایران قباد را به شاهنشاهی نشاندند، جاماسپ ناچار به ارمنستان گریخت و از دربند تا خزر و سِقْلاب را گرفت و حدود آن ولایت را «مستخلص » گردانید و در آنجا همسر گرفت و صاحب فرزندان شد. یکی از فرزندان او نرسی ، «صاحب حروب در بند»، است . نرسی پسری داشت که حدود مملکت خود را به قهر و غلبه بسط داد و پس از سالها کوشش بر گیلان مسلّط شد و از شاهزادگان گیلان همسری گرفت و ازاو فرزندی پیدا کرد که او را جیلانشاه نام نهاد. جیلانشاه پسری داشت به نام جیل که پادشاهی بزرگ شد و همة قوم گیل و دیلم بر او گرد آمدند. چون منجّمان به او گفته بودند که مُلک طبرستان از آنِ او خواهد شد، کسی را در گیلان به جانشینی خود گماشت و با دو «گاوگیلی » پیاده به طبرستان رفت و خود را به درگاه آذروُلاش ، که از سوی ساسانیان در آنجا حکومت می کرد، افکند. این در زمانی بود که فتوحات اسلام از مغرب شروع شده بود و ایرانیان سرگرم جنگ بودند و به همین جهت ترکان از سوی مشرق بر طبرستان می تاختند. جیل ، که به لقب گاوباره شناخته شده بود، در این جنگها از خود کفایت و دلیری نشان داد و نام «گاوباره » زبانزد شد. او روزی به آذرولاش گفت که می خواهد به خانة خود برود و فرزندان خود را ببیند و بازگردد. آذرولاش اجازه داد و او به گیلان رفت و با چند هزار گیل و دیلم به طبرستان بازگشت . آذرولاش یزدگردسوم ، پادشاه ساسانی ، را از این واقعه آگاه ساخت . یزدگرد نامه ای نوشت که این «خارجی » کیست و از کدام قوم است . در پاسخ نوشتند که مردی بیگانه است و پدران او از ارمنستان آمده و گیلان را تصرف کرده اند. موبدان دربار یزدگرد دریافتند که او از فرزندان جاماسپ است و صلاح چنان دیدند که به آذرولاش بنویسند: «او از جملة خویشان ماست ، طبرستان به او ارزانی داشتیم ، تو را فرمان او می باید برد». چون نامة یزدگرد به طبرستان رسید، گاوباره هدیه ای به دربار فرستاد و یزدگرد «گیل گیلان فرشواد جرشاه » را به لقب او افزود. پس از مدّتی ، آذرولاش در میدان چوگان بازی از اسب افتاد و هلاک شد و گاوباره تمامی ثروت او را برگرفت . این واقعه در سال 35 و در تاریخی که ایرانیان بتازگی بنانهاده بودند (ظاهراً تقویم یزدگردی که آغاز آن سال جلوس یزدگرد سوم پادشاه ساسانی بود) روی داد. گاوباره از «سپاه گیلان » تا گرگان قصرهای عالی ساخت ، امّا دارالملک او در گیلان بود و پس از پانزده سال در گیلان وفات یافت و او را در همانجا به خاک سپردند. از او دو پسر ماند: دابویه و بادوسپان . دابویه با هیبت و سختگیر و بدخوی بود و در گیلان به جای پدر بر تخت نشست و بادوسپان در رویان پادشاه شد (ابن اسفندیار، قسم 1، ص 153ـ154).
از پسر کوچک گاوبره ، پادوسپان ، که فرمانروای رویان بوده است ، اطّلاع بیشتری در دست نیست ؛ امّا شرح حال سلسله‌ای که دابویه ، پسر دیگر گاوبره ، ساخت و اخلاف وی یعنی: اسپهبد فرخان پسر دابویه و داذمهر پسر اسپهبد فرخان و اسپهبد خورشید پسر داذمهر، در تاریخ طبرستان آمده است . طبری داستان فتح طبرستان و سم خوردن اسپهبدخورشید را در حوادث 142 آورده است . به گفتة ابن اسفندیار، از پادشاهی جیل بن جیلانشاه تا مرگ خورشید حدود صدونوزده سال بوده است (قسم 1، ص 177). بنابراین ، پادشاهی جیل در طبرستان ظاهراً از 23 هجری یا 13 یزدگردی آغاز شده است و تاریخ 35 یزدگردی (45) مذکور در تاریخ طبرستان تاریخ مرگ آذرولاش است و با «مسلّم شدن مال و نعمت او بر جیل » استقلال کامل نیز نصیب اوشده است .
طبری در حوادث 141 می نویسد که خازم بن خُزَیْمَه داخل رویان شد و آنجا را فتح کرد و ابن اسفندیار نام «حکّام و وُلات » را، که پس از «استیصال اولاد جیلانشاه » از «دارالخلافه » به طبرستان فرستاده می شدند، نقل کرده است (قسم 1، ص 178). این می رساند که در «فتح طبرستان » فرزندان جیل بن جیلانشاه ، اعمّ از فرزندان دابویه و بادوسپان ، از میان رفته بودند و رویان جزو متصرّفات خلیفه شده بود. مؤیّد دیگر این مطلب آنکه در تاریخ طبرستان ذکر «مَسالح » (پادگانهای نظامی )، که فرستادة خلیفه در طبرستان نهاده بود، باذکر عدّة سپاهیان هر یک از آن پادگانها آمده است . از جملة این مَسالح یا پادگانها «مَسْلَحة کجو»، مرکز رویان ، بوده است و همچنین مسالح سعید آباد و ناتل و شالوس که همه جزو رویان بوده اند. در مسلحة کجو، قصبة رویان ، عُمَربن العلاء با شش هزار تن ، مقیم بوده است (همان ، قسم 1، ص 180). پس در رویان پس از فتح طبرستان ، از خاندان بادوسپان پسر جیل بن جیلانشاه خبر و اثری نبوده است و تاریخ طبرستان ، که یگانه مرجع اصلی در این باب است ، از اولاد بادوسپان و حکومت ایشان در رویان ذکری نمی کند.
از سوی دیگر، به دلایلی (مقدمة تاریخ رویان ، ص 19)، تاریخ رویان ، که در زمان فخرالدّولة شاه غازی زیاربن کیخسرو استندار (متوفّی 780) تألیف شده است ، و تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ، تألیف سیّد ظهیرالدین مرعشی (متوفّی ح 892)، هر دو، در قسمتهای پیش از قرن هفتم ، از تاریخ طبرستان ابن اسفندیار نقل کرده اند. به عبارت دیگر، مؤلف تاریخ طبرستان و رویان ومازندران از تاریخ رویان و مؤلف تاریخ رویان از ابن اسفندیار، نقل کرده اند، و یا شاید سیّدظهیرالدین مستقیماً به تاریخ ابن اسفندیار دسترسی داشته است . بهر حال ، هیچیک از این دو منبع در وقایعی که سابق بر قرن هفتم باشد مستقل نیست .
اما می بینیم که مولانا اولیاءاللّه نسب فرمانروای رویان را، که معاصر او و از استنداران بوده و فخرالدوله شاه غازی بن زیار بن کیخسرو نام داشته است ، تا «بادوسپان بن جیل بن جیلانشاه » و از او تا ساسانیان (و از ساسانیان تا حضرت آدم !) رسانده است (ص 121). جالب توجه آنکه این نسب نامه را در بابِ چهارم کتاب آورده که عنوانش چنین است : «در تصحیح نسبت ملوک استندار». خودِ عنوان حاکی از کوشش در ایجاد نسب نامه ای برای فرمانروایان رویان است تا حکومتشان را در آن منطقه قانونی جلوه دهد. این نسب نامه با مختصری تغییرات و اضافات در تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ظهیرالدین مرعشی آمده است و، پس از آن ، همة کسانی که جدولها و نسب نامه های سلاطین و فرمانروایان اسلام را در شرق و غرب تنظیم کرده اند (از جمله یوستی و زامباور) این نسب نامة مجعول را در کتب خود آورده اند.
در این نسب نامة مجعول اسم شخصی به نام «بادوسپان پسر خورزاد» آمده است . مولانا اولیاءاللّه دربارة او می نویسد: «بادوسپان هر روز علی الدوام ششصد مرد را نان دادی و...» (ص 124). امّا این جمله مأخوذ از تاریخ طبرستان ابن اسفندیار (قسم 1، ص 93) است دربارة شخصی به نام «اصفهبذ بادوسپانیان » و مقصود اصفهبذ بادوسپان بن گردزاد «اصفهبذ لَفور» است . مولانا اولیاءاللّه نام او را ـ که مشابهت اسمی باعث شده است تا آن را در جدول بادوسپانیان رویان بگنجاند ـ گفته است که «او پادشاه دوم است در این مشجّر» و اسم پدر او «گردزاد» را به «خورزاد» بدل کرده است . این بادوسپان بن گردزاد اصفهبذ لفور معاصر حسن بن زید علوی معروف به حالب الحجارة بود که در 250 در طبرستان خروج کرد (ابن اسفندیار، قسم 1، ص 230)، ولی اگر او نوة بادوسپان پسر جیل گاوباره می بود می بایست زمانش مدّتها پیش ازاین تاریخ باشد. از قضا، ظهیرالدین مرعشی در سالهای سلطنت که برای هر یک از بادوسپانان پرداخته ملاحظة این معنی را کرده است و بنا به محاسبة سالهایی که او به دست داده است «بادوسپان پسر خورزاد» یعنی همان «اصفهبذ بادوسپان که هر روز ششصد مرد را نان دادی »، می بایست از 105 تا 145 حکومت کرده باشد؛ اما، چنانکه گفتیم ، او معاصر حسن بن زید علوی بوده که در 250 در طبرستان و رویان قیام کرده است .
ظهیرالدین مرعشی برای حکومت «آل بادوسپان » در مملکت رستمدار یا رویان سه فهرست ذکر کرده است : یکی (ص 146) فهرست «انسابِ ملوک رستمدار» مأخوذ از تاریخ رویان ؛ دیگری (ص 147 به بعد) فهرست «اولاد ملوک و حکام و چگونگی آن » که نسب نامة مفصّلتری است ؛ و سومی (ص 319 به بعد) فهرست سالهای سلطنت هر یک از «آل بادوسپان » است . ظهیرالدین در دو فهرست اخیر نامهایی دیگر بر فهرست مأخوذ از تاریخ رویان افزوده که از جمله نام «هروسندان بن تیدا» ست (ص 320، س 11). این هروسندان بن تیدا، به گفتة ابن اسفندیار (قسم 1، ص 274)، از «ملوک گیلان که کوه و دشت را دارند» بوده است . ناصرکبیر، حسن بن قاسم علوی را به گیلان فرستاده بود تا هروسندان بن تیدا را با دیگر ملوک گیلان و قبایل ایشان بیاورد. سرانجام ، هروسندان ، که رئیس «گیلان » و پدر «سیاه گیل » بود، به فرمودة داعی کشته شد (همان ، قسم 1، ص 278). در تاریخ طبرستان سخنی از اینکه هروسندان پادشاه رویان و از آل بادوسپان باشد نیست و ظهیرالدین برای پر کردن خلا موجود در تاریخ رویان و حفظ «استمرار نسب آل بادوسپان » این نام را بر نسب نامة مذکور افزوده است .
با آمدن عمربن العلاء و فتح طبرستان ، رویان بکلی استقلال خود را از دست داده و سردار خلیفه در مرکز رویان مستقر شده بود. در زمان مهدی ، خلیفة عباسی ، فرمانروایان محلّی طبرستان (بجز رویان و بعضی نواحی دیگر) با یکدیگر متحد شدند و بر ضدّ خلیفه و عمّال او شوریدند. عاملان اصلی این شورش وندا هرمزبن الندا و اصفهبذ شروین و مَصْمَغان وَلاش بودند (همان ، قسم 1، ص 183). در تاریخ طبرستان سخن از آل بادوسپان نیست و علت آن مسلماً این است که این خاندان با فتح رویان به دست مسلمانان از میان رفته بودند. امّا مولانا اولیاءالله ، برای زنده نگاه داشتن خاندان بادوسپان در این اتحاد یاد شده ، از «اصفهبذ شهریار حاکم کلار و رویان » یاد می کند و ظهیرالدین او را پسر بادوسپان (دوم ) پسر خورزاد می خواند و پیداست که گفتة هیچکدام مستند نیست .
پس از قلع و قمع این شورش ، ظاهراً مدتی طبرستان و رویان آرام بود تا آنکه باز در زمان هارون الرشید مردم شالوس و رویان خروج کردند و نایب عبداللّه بن خازم را، که در 180 هجری از سوی هارون الرشید والی طبرستان و رویان بود، از ولایت راندند (همان ، قسم 1، ص 189). نایب عبداللّه بن خازم در کجو، این شورش را با وحشیگری و خونخواری سرکوب کرد (همان ، قسم 1، ص 190). چنانکه ملاحظه می شود، سخنی از حکومت آل بادوسپان بر رویان نیست . پس از آن ، دو تن از برمکیان بر طبرستان حاکم شدند که شرح ظلم و جور آنان بر مردم طبرستان در تاریخ طبرستان آمده است (همانجا).
پس از کشته شدن مازیار در زمان المعتصم ، سراسر طبرستان به دست عمّالِ خلیفه افتاد. حکّام طبرستان را طاهریان ، که از جانب خلیفه بر ولایاتِ شرقی حاکم بودند، تعیین می کردند تا آنکه در 250 دوباره مردم طبرستان و رویان از جور عمّال خلیفه به تنگ آمدند و شوریدند. پیش از آن ، شخصی ، به نام محمدبن اَوْس بلخی ، از جانب طاهریان حاکم طبرستان بود و فرزندان خود را برجان ومال مردم مسلط ساخته بود و رعیّت از ستم ایشان به جان آمده بودند. کارهای زشت ایشان چندان بود که ، به قول طبری ، «کتاب از شرح بیشتر آن طولانی می شود»؛ مردم خانه های خود را فروختند و به جاهای دیگر رفتند (ابن اسفندیار، قسم 1، ص 224)؛ به خلفای عباسی پشت کردند و به علویان روی آوردند و، به تفصیلی که در تاریخ طبری و تاریخ طبرستان آمده است ، حسن بن زید علوی را، که مقیم ری بود، از آن شهر خواستند و با او بیعت کردند. در میان کسانی که او را به رویان و کلار خواندند نام مردی از رویان ، به نام عبداللّه بن وندادامید (طبری ، سلسلة سوم ، ص 1528) دیده می شود و ذکری از آل بادوسپان نیست . امّا، در ذکر رؤسای نواحی دیگر طبرستان که با حسن بن زید بیعت کردند، نام فاذوسفان دیده می شود که به گفتة ابن اسفندیار، همان اصفهبذ بادوسپان «اصفهبذ لَفور» است . در زمان تسلّط سادات علوی بر رویان و طبرستان نیز سخنی از آل بادوسپان نیست و فقط تاریخ رویان نامهایی را از مردان دیگر طبرستان بر فهرست خود افزوده است .
در قرن چهارم ، در ذکر جنگهای وشمگیر زیاری با حسن فیروزان (به قول ابن اسفندیار، قسم 1، ص 297، پسر عمِّ ماکان کاکی ، و به قول ابن اثیر، ج 8، ص 389، عم او)، به نام شخصی معروف به استندار، حاکم رویان ، برمی خوریم که حسن فیروزان به او پناه برده بود (ابن اسفندیار، قسم 1، ص 299). این استندار ابوالفضل ثائر علوی را به چالوس برده و در آنجا نشانده بوده است (همانجا)؛ و ابوالفضل ثاثر علوی کسی است که لشکر آل بویه را شکست داده و به آمل رفته بود و استندار هم در «خُرَّمه رز» در بالای آمل بود تا آنکه میان آن دو خلاف افتاد (همان ، قسم 1، ص 300). در تاریخ طبرستان آمده است : «استندار، ابوالفضل الثائرالعلوی را بیاورد و به چالوس بنشاند». صاحبِ تاریخ رویان آن را به اشتباه «استندار ابوالفضل » خوانده و ظهیرالدین در فهرست جعلی خود نام او را «استندار ابوالفضل بن شمس الملوک محمد» ذکر کرده است ! این استندار در قرن چهارم می زیسته و معاصر آل زیاد و آل بویه بوده است . به نقل مادلونگ (ج 4، ص 218)، سکّه هایی به دست آمده که در 337 و 343 در آمل به نام استنداران ضرب شده است . از آن پس دیگر خبر درستی از استنداران رویان نداریم تا آنکه در قرن پنجم هجری ، در زمان حکومت «شاهنشاه غازی رستم بن علی » در مازندران ، که از باوندیان و معاصر سلطان سنجر سلجوقی بود، به نام استندار رویان برمی خوریم . نام این استندار «شهر یوشَنْ» است که در کتاب مولانا اولیاءاللّه و سیّد ظهیرالدین مرعشی تحریف شده و به صورت «شهر یوش » و «شهر نوش » در آمده است ، به گفتة ابن اسفندیار، این استندار برای ابراز موافقت با حکومت «نصیرالدوله شاهنشاه غازی رستم » بر طبرستان و به منظور روی گرداندن از برادرش ، «تاج الملوک »، که مدّعی حکومت بود، خواهر او را خواستار شد و او قبول کرد (قسم3، ص83).
در نسب نامه های ساختگی مولانا اولیاءاللّه و ظهیرالدیّن ، برای پر کردن خلاء میان نخستین استندار و کیکاووس ، برادر این شهریوشن ، چند اسم گنجانده شده امّا از هیچکدام آنها خبری ذکر نشده است ؛ زیرا منبع این نسب نامه ها ابن اسفندیار بوده و او دربارة این فاصلة زمانی ساکت است . پس از شهر یوشن ، برادرش کیکاووس ، که خواهرزادة کیابزرگ امید جانشین معروف حسن صبّاح بود، استندار رویان شد (ابن اسفندیار، قسم 3، ص 88). حکومت او طولانی و پر از حادثه بود. پس از مرگ ، او مردم رویان با «هزارسف بن شهریوشن »، برادرزادة کیکاووس ، بیعت کردند و او، برخلاف عمّ خود کیکاووس ، که پیوسته با اسماعیلیان الموت در خصومت بود، با ایشان صلح کرد (همان ، قسم 3، ص 142). این امر مطابق میل بزرگان رویان و شاه اردشیر باوندی «اصفهبذ طبرستان » نیفتاد و از هر سوی با او به مخالفت برخاستند و او ناچار به ملاحده پناه برد (همان ، قسم 3، ص 143) و، سرانجام ، پس از مدّتی سرگردانی ، کشته شد. پس از آن ، مردی را، که «می گفتند با استندار تعلّق خویشی دارد، به نام بیستون بن ناماور»، به حکومت رویان برداشتند و او مردی گمنام بود (همانجا)؛ اما تاریخ رویان در نسب نامة مجعول خود نام او را«بیستون بن زرین کمربن جستان بن کیکاوس » نوشته است !
شگفتاآور است که مولانااولیاءاللّه (ص 150) او را، به پیروی از تاریخ طبرستان ، بیستون پسر ناماور مجهول می خواند و سپس می گوید: «ملاحده او را پنهان داشتند و بعد از آن احوال او معلوم نشده » (ص151). اما بلافاصله (همانجا) می گوید که ملک اردشیر باوندی به برادرزاده ای از آنِ خود که نامش زرّین کمر بود ولایت رویان داد. پس از آن می گوید: «استندار بیستون بن زرین کمر مردی مهیب و صاحب تمکین بود». بنابراین ، نسب استنداران از بادوسپان قطع می شود و به باوندیان * می پیوندد. از سوی دیگر تکلیف نسب نامه ای که ضمن آن مولانا اولیاءاللّه نسب استنداران را از زمان خود (قرن هشتم ) تا بادوسپان می رساند معلوم نیست .
نتیجه . خاندان بادوسپان و دابویه در 142 یا 143، پس از فتح طبرستان به دست مسلمانان ، برافتادند و لااقل دیگر در میان حکّام طبرستان و رویان نامی از ایشان نیست . در قرن چهارم ، کسانِ دیگری به نام استنداران بر رویان حکومت کرده اند که البته استقلال تام نداشته اند و تابع حکّام و فرمانروایان بزرگتر بوده اند. نسبت استندارانِ حاکم بر رویان در قرن پنجم با استندارانِ قرن چهارم معلوم نیست و حکومت این استنداران اخیر با مرگ هزارسف بن شهریوشن پایان می یابد. استندارانی که پس از آن بر رویان یا رستمدار حکومت کرده اند از خاندانی دیگر بوده اند و مورّخانِ آنها برای رساندن نسبشان به ساسانیان نسب نامة مجعولی پرداخته اند که آثار جعل و تزویر در آن آشکار است .
منابع : ابن اثیر، الکامل ، چاپ افست بیروت 1985؛ ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1320 ش ؛ ابن فقیه ، مختصر کتاب البلدان ، لیدن 1967؛ محمدبن حسن اولیاءالله ، تاریخ رویان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1348 ش ؛ محمدبن جریر طبری ، تاریخ الرسل و الملوک ، چاپ دخویه ، لیدن 1879ـ1896؛ ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی ، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ، تهران 1363 ش ؛ یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965، ج 3، ص 501 ـ507؛
«رویان » نام ناحیه ای وسیع در جنوب دریای مازندران ، میان گیلان و دیلمستان از مغرب ، طبرستان از مشرق ، و کوههای البرز از جنوب بوده است . به گفتة ابن فقیه (ص 303)، شهرهای لارِز و شالوس (چالوس ) و شِرز و ونداشورج جزو رویان ، واز آمل تا رویان دوازده فرسخ و از گیلان تا رویان نیز دوازده فرسخ بوده است . یاقوت رویان را گاهی «مدینه » و گاهی «کورة واسعة » می خواند و شهر «کجه » (کجور) را حاکم نشین رویان می داند. «شهر» یا «مدینه » خواندن رویان به اعتبار معنی قدیمی این کلمه در فارسی است ، زیرا «شهر» به معنی ناحیه و مملکت هم به کار می رفته است . ناحیة رویان را بعدها، از قرن هفتم تا زمان صفویه ، رستمدار هم گفته اند. احتمال می رود که رستمدار صورت دیگری از استندار باشد، زیرا این ناحیه از قرن چهارم به بعد به وسیلة فرمانروایانی اداره می شد که استندار خوانده می شدند. این کلمه در زبانِ عامّه به «رستمدار»، که معروفتر و آشناتر بود، بدل گردید و بعدها این اسم نیز فراموش شد.
همچنین به گفتة او از آمل تا رویان دوازده فرسخ و از گیلان تا رویان دوازده فرسخ بوده است . و شهر «کجه» (کـُجور) را حاکم نشین رویان می داند. «شهر» یا «مدینه » خواندن رویان به اعتبار معنی قدیمی این کلمه در فارسی است ، زیرا «شهر» به معنی ناحیه و مملکت هم به کارمی رفته است .
به زعم مورخان متأخر، جدّ خاندانی که آن را بادوسپانیان یا آل بادوسپان یا «گاوباریان » (گاوبارگان ) می خواندند بادوسپان (پادوسپان) نام داشته است . به نوشتة ابن اسفندیار، بادوسپان پسر گاوباره (نام اصلیش جیل) پسر گیلانشاه پسر فیروز پسر نرسی پسر جاماسپ پسر فیروز پادشاه ساسانی بوده است .
بنا به حکایت ابن اسفندیار، جاماسپ ، پس از مرگ پدرش فیروز، با سلطنت برادرش قباد (پدر خسرو اوّل معروف به انوشروان ) مخالف بود و از سلطنت برادر دیگرش ، بلاش ، حمایت می کرد. چون بزرگان ایران قباد را به شاهنشاهی نشاندند، جاماسپ ناچار به ارمنستان گریخت و از دربند تا خزر و سِقْلاب را گرفت و حدود آن ولایت را «مستخلص » گردانید و در آنجا همسر گرفت و صاحب فرزندان شد. یکی از فرزندان او نرسی ، «صاحب حروب در بند»، است . نرسی پسری داشت که حدود مملکت خود را به قهر و غلبه بسط داد و پس از سالها کوشش بر گیلان مسلّط شد و از شاهزادگان گیلان همسری گرفت و ازاو فرزندی پیدا کرد که او را جیلانشاه نام نهاد. جیلانشاه پسری داشت به نام جیل که پادشاهی بزرگ شد و همة قوم گیل و دیلم بر او گرد آمدند. چون منجّمان به او گفته بودند که مُلک طبرستان از آنِ او خواهد شد، کسی را در گیلان به جانشینی خود گماشت و با دو «گاوگیلی » پیاده به طبرستان رفت و خود را به درگاه آذروُلاش ، که از سوی ساسانیان در آنجا حکومت می کرد، افکند. این در زمانی بود که فتوحات اسلام از مغرب شروع شده بود و ایرانیان سرگرم جنگ بودند و به همین جهت ترکان از سوی مشرق بر طبرستان می تاختند. جیل ، که به لقب گاوباره شناخته شده بود، در این جنگها از خود کفایت و دلیری نشان داد و نام «گاوباره » زبانزد شد. او روزی به آذرولاش گفت که می خواهد به خانة خود برود و فرزندان خود را ببیند و بازگردد. آذرولاش اجازه داد و او به گیلان رفت و با چند هزار گیل و دیلم به طبرستان بازگشت . آذرولاش یزدگردسوم ، پادشاه ساسانی ، را از این واقعه آگاه ساخت . یزدگرد نامه ای نوشت که این «خارجی » کیست و از کدام قوم است . در پاسخ نوشتند که مردی بیگانه است و پدران او از ارمنستان آمده و گیلان را تصرف کرده اند. موبدان دربار یزدگرد دریافتند که او از فرزندان جاماسپ است و صلاح چنان دیدند که به آذرولاش بنویسند: «او از جملة خویشان ماست ، طبرستان به او ارزانی داشتیم ، تو را فرمان او می باید برد». چون نامة یزدگرد به طبرستان رسید، گاوباره هدیه ای به دربار فرستاد و یزدگرد «گیل گیلان فرشواد جرشاه » را به لقب او افزود. پس از مدّتی ، آذرولاش در میدان چوگان بازی از اسب افتاد و هلاک شد و گاوباره تمامی ثروت او را برگرفت . این واقعه در سال 35 و در تاریخی که ایرانیان بتازگی بنانهاده بودند (ظاهراً تقویم یزدگردی که آغاز آن سال جلوس یزدگرد سوم پادشاه ساسانی بود) روی داد. گاوباره از «سپاه گیلان » تا گرگان قصرهای عالی ساخت ، امّا دارالملک او در گیلان بود و پس از پانزده سال در گیلان وفات یافت و او را در همانجا به خاک سپردند. از او دو پسر ماند: دابویه و بادوسپان . دابویه با هیبت و سختگیر و بدخوی بود و در گیلان به جای پدر بر تخت نشست و بادوسپان در رویان پادشاه شد (ابن اسفندیار، قسم 1، ص 153ـ154).
از پسر کوچک گاوبره ، پادوسپان ، که فرمانروای رویان بوده است ، اطّلاع بیشتری در دست نیست ؛ امّا شرح حال سلسله‌ای که دابویه ، پسر دیگر گاوبره ، ساخت و اخلاف وی یعنی: اسپهبد فرخان پسر دابویه و داذمهر پسر اسپهبد فرخان و اسپهبد خورشید پسر داذمهر، در تاریخ طبرستان آمده است . طبری داستان فتح طبرستان و سم خوردن اسپهبدخورشید را در حوادث 142 آورده است . به گفتة ابن اسفندیار، از پادشاهی جیل بن جیلانشاه تا مرگ خورشید حدود صدونوزده سال بوده است (قسم 1، ص 177). بنابراین ، پادشاهی جیل در طبرستان ظاهراً از 23 هجری یا 13 یزدگردی آغاز شده است و تاریخ 35 یزدگردی (45) مذکور در تاریخ طبرستان تاریخ مرگ آذرولاش است و با «مسلّم شدن مال و نعمت او بر جیل » استقلال کامل نیز نصیب اوشده است .
طبری در حوادث 141 می نویسد که خازم بن خُزَیْمَه داخل رویان شد و آنجا را فتح کرد و ابن اسفندیار نام «حکّام و وُلات » را، که پس از «استیصال اولاد جیلانشاه » از «دارالخلافه » به طبرستان فرستاده می شدند، نقل کرده است (قسم 1، ص 178). این می رساند که در «فتح طبرستان » فرزندان جیل بن جیلانشاه ، اعمّ از فرزندان دابویه و بادوسپان ، از میان رفته بودند و رویان جزو متصرّفات خلیفه شده بود. مؤیّد دیگر این مطلب آنکه در تاریخ طبرستان ذکر «مَسالح » (پادگانهای نظامی )، که فرستادة خلیفه در طبرستان نهاده بود، باذکر عدّة سپاهیان هر یک از آن پادگانها آمده است . از جملة این مَسالح یا پادگانها «مَسْلَحة کجو»، مرکز رویان ، بوده است و همچنین مسالح سعید آباد و ناتل و شالوس که همه جزو رویان بوده اند. در مسلحة کجو، قصبة رویان ، عُمَربن العلاء با شش هزار تن ، مقیم بوده است (همان ، قسم 1، ص 180). پس در رویان پس از فتح طبرستان ، از خاندان بادوسپان پسر جیل بن جیلانشاه خبر و اثری نبوده است و تاریخ طبرستان ، که یگانه مرجع اصلی در این باب است ، از اولاد بادوسپان و حکومت ایشان در رویان ذکری نمی کند.
از سوی دیگر، به دلایلی (مقدمة تاریخ رویان ، ص 19)، تاریخ رویان ، که در زمان فخرالدّولة شاه غازی زیاربن کیخسرو استندار (متوفّی 780) تألیف شده است ، و تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ، تألیف سیّد ظهیرالدین مرعشی (متوفّی ح 892)، هر دو، در قسمتهای پیش از قرن هفتم ، از تاریخ طبرستان ابن اسفندیار نقل کرده اند. به عبارت دیگر، مؤلف تاریخ طبرستان و رویان ومازندران از تاریخ رویان و مؤلف تاریخ رویان از ابن اسفندیار، نقل کرده اند، و یا شاید سیّدظهیرالدین مستقیماً به تاریخ ابن اسفندیار دسترسی داشته است . بهر حال ، هیچیک از این دو منبع در وقایعی که سابق بر قرن هفتم باشد مستقل نیست .
اما می بینیم که مولانا اولیاءاللّه نسب فرمانروای رویان را، که معاصر او و از استنداران بوده و فخرالدوله شاه غازی بن زیار بن کیخسرو نام داشته است ، تا «بادوسپان بن جیل بن جیلانشاه » و از او تا ساسانیان (و از ساسانیان تا حضرت آدم !) رسانده است (ص 121). جالب توجه آنکه این نسب نامه را در بابِ چهارم کتاب آورده که عنوانش چنین است : «در تصحیح نسبت ملوک استندار». خودِ عنوان حاکی از کوشش در ایجاد نسب نامه ای برای فرمانروایان رویان است تا حکومتشان را در آن منطقه قانونی جلوه دهد. این نسب نامه با مختصری تغییرات و اضافات در تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ظهیرالدین مرعشی آمده است و، پس از آن ، همة کسانی که جدولها و نسب نامه های سلاطین و فرمانروایان اسلام را در شرق و غرب تنظیم کرده اند (از جمله یوستی و زامباور) این نسب نامة مجعول را در کتب خود آورده اند.
در این نسب نامة مجعول اسم شخصی به نام «بادوسپان پسر خورزاد» آمده است . مولانا اولیاءاللّه دربارة او می نویسد: «بادوسپان هر روز علی الدوام ششصد مرد را نان دادی و...» (ص 124). امّا این جمله مأخوذ از تاریخ طبرستان ابن اسفندیار (قسم 1، ص 93) است دربارة شخصی به نام «اصفهبذ بادوسپانیان » و مقصود اصفهبذ بادوسپان بن گردزاد «اصفهبذ لَفور» است . مولانا اولیاءاللّه نام او را ـ که مشابهت اسمی باعث شده است تا آن را در جدول بادوسپانیان رویان بگنجاند ـ گفته است که «او پادشاه دوم است در این مشجّر» و اسم پدر او «گردزاد» را به «خورزاد» بدل کرده است . این بادوسپان بن گردزاد اصفهبذ لفور معاصر حسن بن زید علوی معروف به حالب الحجارة بود که در 250 در طبرستان خروج کرد (ابن اسفندیار، قسم 1، ص 230)، ولی اگر او نوة بادوسپان پسر جیل گاوباره می بود می بایست زمانش مدّتها پیش ازاین تاریخ باشد. از قضا، ظهیرالدین مرعشی در سالهای سلطنت که برای هر یک از بادوسپانان پرداخته ملاحظة این معنی را کرده است و بنا به محاسبة سالهایی که او به دست داده است «بادوسپان پسر خورزاد» یعنی همان «اصفهبذ بادوسپان که هر روز ششصد مرد را نان دادی »، می بایست از 105 تا 145 حکومت کرده باشد؛ اما، چنانکه گفتیم ، او معاصر حسن بن زید علوی بوده که در 250 در طبرستان و رویان قیام کرده است .
ظهیرالدین مرعشی برای حکومت «آل بادوسپان » در مملکت رستمدار یا رویان سه فهرست ذکر کرده است : یکی (ص 146) فهرست «انسابِ ملوک رستمدار» مأخوذ از تاریخ رویان ؛ دیگری (ص 147 به بعد) فهرست «اولاد ملوک و حکام و چگونگی آن » که نسب نامة مفصّلتری است ؛ و سومی (ص 319 به بعد) فهرست سالهای سلطنت هر یک از «آل بادوسپان » است . ظهیرالدین در دو فهرست اخیر نامهایی دیگر بر فهرست مأخوذ از تاریخ رویان افزوده که از جمله نام «هروسندان بن تیدا» ست (ص 320، س 11). این هروسندان بن تیدا، به گفتة ابن اسفندیار (قسم 1، ص 274)، از «ملوک گیلان که کوه و دشت را دارند» بوده است . ناصرکبیر، حسن بن قاسم علوی را به گیلان فرستاده بود تا هروسندان بن تیدا را با دیگر ملوک گیلان و قبایل ایشان بیاورد. سرانجام ، هروسندان ، که رئیس «گیلان » و پدر «سیاه گیل » بود، به فرمودة داعی کشته شد (همان ، قسم 1، ص 278). در تاریخ طبرستان سخنی از اینکه هروسندان پادشاه رویان و از آل بادوسپان باشد نیست و ظهیرالدین برای پر کردن خلا موجود در تاریخ رویان و حفظ «استمرار نسب آل بادوسپان » این نام را بر نسب نامة مذکور افزوده است .
با آمدن عمربن العلاء و فتح طبرستان ، رویان بکلی استقلال خود را از دست داده و سردار خلیفه در مرکز رویان مستقر شده بود. در زمان مهدی ، خلیفة عباسی ، فرمانروایان محلّی طبرستان (بجز رویان و بعضی نواحی دیگر) با یکدیگر متحد شدند و بر ضدّ خلیفه و عمّال او شوریدند. عاملان اصلی این شورش وندا هرمزبن الندا و اصفهبذ شروین و مَصْمَغان وَلاش بودند (همان ، قسم 1، ص 183). در تاریخ طبرستان سخن از آل بادوسپان نیست و علت آن مسلماً این است که این خاندان با فتح رویان به دست مسلمانان از میان رفته بودند. امّا مولانا اولیاءالله ، برای زنده نگاه داشتن خاندان بادوسپان در این اتحاد یاد شده ، از «اصفهبذ شهریار حاکم کلار و رویان » یاد می کند و ظهیرالدین او را پسر بادوسپان (دوم ) پسر خورزاد می خواند و پیداست که گفتة هیچکدام مستند نیست .
پس از قلع و قمع این شورش ، ظاهراً مدتی طبرستان و رویان آرام بود تا آنکه باز در زمان هارون الرشید مردم شالوس و رویان خروج کردند و نایب عبداللّه بن خازم را، که در 180 هجری از سوی هارون الرشید والی طبرستان و رویان بود، از ولایت راندند (همان ، قسم 1، ص 189). نایب عبداللّه بن خازم در کجو، این شورش را با وحشیگری و خونخواری سرکوب کرد (همان ، قسم 1، ص 190). چنانکه ملاحظه می شود، سخنی از حکومت آل بادوسپان بر رویان نیست . پس از آن ، دو تن از برمکیان بر طبرستان حاکم شدند که شرح ظلم و جور آنان بر مردم طبرستان در تاریخ طبرستان آمده است (همانجا).
پس از کشته شدن مازیار در زمان المعتصم ، سراسر طبرستان به دست عمّالِ خلیفه افتاد. حکّام طبرستان را طاهریان ، که از جانب خلیفه بر ولایاتِ شرقی حاکم بودند، تعیین می کردند تا آنکه در 250 دوباره مردم طبرستان و رویان از جور عمّال خلیفه به تنگ آمدند و شوریدند. پیش از آن ، شخصی ، به نام محمدبن اَوْس بلخی ، از جانب طاهریان حاکم طبرستان بود و فرزندان خود را برجان ومال مردم مسلط ساخته بود و رعیّت از ستم ایشان به جان آمده بودند. کارهای زشت ایشان چندان بود که ، به قول طبری ، «کتاب از شرح بیشتر آن طولانی می شود»؛ مردم خانه های خود را فروختند و به جاهای دیگر رفتند (ابن اسفندیار، قسم 1، ص 224)؛ به خلفای عباسی پشت کردند و به علویان روی آوردند و، به تفصیلی که در تاریخ طبری و تاریخ طبرستان آمده است ، حسن بن زید علوی را، که مقیم ری بود، از آن شهر خواستند و با او بیعت کردند. در میان کسانی که او را به رویان و کلار خواندند نام مردی از رویان ، به نام عبداللّه بن وندادامید (طبری ، سلسلة سوم ، ص 1528) دیده می شود و ذکری از آل بادوسپان نیست . امّا، در ذکر رؤسای نواحی دیگر طبرستان که با حسن بن زید بیعت کردند، نام فاذوسفان دیده می شود که به گفتة ابن اسفندیار، همان اصفهبذ بادوسپان «اصفهبذ لَفور» است . در زمان تسلّط سادات علوی بر رویان و طبرستان نیز سخنی از آل بادوسپان نیست و فقط تاریخ رویان نامهایی را از مردان دیگر طبرستان بر فهرست خود افزوده است .
در قرن چهارم ، در ذکر جنگهای وشمگیر زیاری با حسن فیروزان (به قول ابن اسفندیار، قسم 1، ص 297، پسر عمِّ ماکان کاکی ، و به قول ابن اثیر، ج 8، ص 389، عم او)، به نام شخصی معروف به استندار، حاکم رویان ، برمی خوریم که حسن فیروزان به او پناه برده بود (ابن اسفندیار، قسم 1، ص 299). این استندار ابوالفضل ثائر علوی را به چالوس برده و در آنجا نشانده بوده است (همانجا)؛ و ابوالفضل ثاثر علوی کسی است که لشکر آل بویه را شکست داده و به آمل رفته بود و استندار هم در «خُرَّمه رز» در بالای آمل بود تا آنکه میان آن دو خلاف افتاد (همان ، قسم 1، ص 300). در تاریخ طبرستان آمده است : «استندار، ابوالفضل الثائرالعلوی را بیاورد و به چالوس بنشاند». صاحبِ تاریخ رویان آن را به اشتباه «استندار ابوالفضل » خوانده و ظهیرالدین در فهرست جعلی خود نام او را «استندار ابوالفضل بن شمس الملوک محمد» ذکر کرده است ! این استندار در قرن چهارم می زیسته و معاصر آل زیاد و آل بویه بوده است . به نقل مادلونگ (ج 4، ص 218)، سکّه هایی به دست آمده که در 337 و 343 در آمل به نام استنداران ضرب شده است . از آن پس دیگر خبر درستی از استنداران رویان نداریم تا آنکه در قرن پنجم هجری ، در زمان حکومت «شاهنشاه غازی رستم بن علی » در مازندران ، که از باوندیان و معاصر سلطان سنجر سلجوقی بود، به نام استندار رویان برمی خوریم . نام این استندار «شهر یوشَنْ» است که در کتاب مولانا اولیاءاللّه و سیّد ظهیرالدین مرعشی تحریف شده و به صورت «شهر یوش » و «شهر نوش » در آمده است ، به گفتة ابن اسفندیار، این استندار برای ابراز موافقت با حکومت «نصیرالدوله شاهنشاه غازی رستم » بر طبرستان و به منظور روی گرداندن از برادرش ، «تاج الملوک »، که مدّعی حکومت بود، خواهر او را خواستار شد و او قبول کرد (قسم3، ص83).
در نسب نامه های ساختگی مولانا اولیاءاللّه و ظهیرالدیّن ، برای پر کردن خلاء میان نخستین استندار و کیکاووس ، برادر این شهریوشن ، چند اسم گنجانده شده امّا از هیچکدام آنها خبری ذکر نشده است ؛ زیرا منبع این نسب نامه ها ابن اسفندیار بوده و او دربارة این فاصلة زمانی ساکت است . پس از شهر یوشن ، برادرش کیکاووس ، که خواهرزادة کیابزرگ امید جانشین معروف حسن صبّاح بود، استندار رویان شد (ابن اسفندیار، قسم 3، ص 88). حکومت او طولانی و پر از حادثه بود. پس از مرگ ، او مردم رویان با «هزارسف بن شهریوشن »، برادرزادة کیکاووس ، بیعت کردند و او، برخلاف عمّ خود کیکاووس ، که پیوسته با اسماعیلیان الموت در خصومت بود، با ایشان صلح کرد (همان ، قسم 3، ص 142). این امر مطابق میل بزرگان رویان و شاه اردشیر باوندی «اصفهبذ طبرستان » نیفتاد و از هر سوی با او به مخالفت برخاستند و او ناچار به ملاحده پناه برد (همان ، قسم 3، ص 143) و، سرانجام ، پس از مدّتی سرگردانی ، کشته شد. پس از آن ، مردی را، که «می گفتند با استندار تعلّق خویشی دارد، به نام بیستون بن ناماور»، به حکومت رویان برداشتند و او مردی گمنام بود (همانجا)؛ اما تاریخ رویان در نسب نامة مجعول خود نام او را«بیستون بن زرین کمربن جستان بن کیکاوس » نوشته است !
شگفتاآور است که مولانااولیاءاللّه (ص 150) او را، به پیروی از تاریخ طبرستان ، بیستون پسر ناماور مجهول می خواند و سپس می گوید: «ملاحده او را پنهان داشتند و بعد از آن احوال او معلوم نشده » (ص151). اما بلافاصله (همانجا) می گوید که ملک اردشیر باوندی به برادرزاده ای از آنِ خود که نامش زرّین کمر بود ولایت رویان داد. پس از آن می گوید: «استندار بیستون بن زرین کمر مردی مهیب و صاحب تمکین بود». بنابراین ، نسب استنداران از بادوسپان قطع می شود و به باوندیان * می پیوندد. از سوی دیگر تکلیف نسب نامه ای که ضمن آن مولانا اولیاءاللّه نسب استنداران را از زمان خود (قرن هشتم ) تا بادوسپان می رساند معلوم نیست .
نتیجه . خاندان بادوسپان و دابویه در 142 یا 143، پس از فتح طبرستان به دست مسلمانان ، برافتادند و لااقل دیگر در میان حکّام طبرستان و رویان نامی از ایشان نیست . در قرن چهارم ، کسانِ دیگری به نام استنداران بر رویان حکومت کرده اند که البته استقلال تام نداشته اند و تابع حکّام و فرمانروایان بزرگتر بوده اند. نسبت استندارانِ حاکم بر رویان در قرن پنجم با استندارانِ قرن چهارم معلوم نیست و حکومت این استنداران اخیر با مرگ هزارسف بن شهریوشن پایان می یابد. استندارانی که پس از آن بر رویان یا رستمدار حکومت کرده اند از خاندانی دیگر بوده اند و مورّخانِ آنها برای رساندن نسبشان به ساسانیان نسب نامة مجعولی پرداخته اند که آثار جعل و تزویر در آن آشکار است .
منابع : ابن اثیر، الکامل ، چاپ افست بیروت 1985؛ ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1320 ش ؛ ابن فقیه ، مختصر کتاب البلدان ، لیدن 1967؛ محمدبن حسن اولیاءالله ، تاریخ رویان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1348 ش ؛ محمدبن جریر طبری ، تاریخ الرسل و الملوک ، چاپ دخویه ، لیدن 1879ـ1896؛ ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی ، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ، تهران 1363 ش ؛ یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965، ج 3، ص 501 ـ507؛
F.Jsti, Iranisches Namenbuch , Marburg 1895; W. Madelung, "The minor dynasties of northern Iran" in The Cambridge history of Iran , IV, Cambridge 1975; J. Marquart, E ¦ ra ¦ ns § ahr , Berlin 1951; T. Nخldeke, Geschichte der perser und Araber zur Zeit der Sassaniden, aus der arabischen chronik des Tabari دbersetzt, Leiden 1973; E. de Zambaur, Manuel de gإnإalogie et de chronologie pour l'histoire de l'Islam , Osnabrدck 1976.
جمع آوری: دانشنامه جهان اسلام
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر