کتابی به فارسی درباره طبرستان تألیف بهاءالدین‌محمد‌بن‌حسن‌بن‌اسفندیار‌کاتب معروف به ابن اسفندیار در قرن هفتم. از زندگی مؤلف بیش از آنچه از متن کتاب به دست می آید دانسته نیست. احتمالا خاستگاه وی آمل بوده است.
کتابی به فارسی درباره طبرستان تألیف "بهاءالدین محمد بن حسن بان اسفندیار کاتب" معروف به ابن اسفندیار در قرن هفتم. از زندگی مؤلف بیش از آنچه از متن کتاب به دست می آید دانسته نیست. احتمالا خاستگاه وی آمل بوده است. وی از نزدیکان "حسام الدوله اردشیر باوند" و پسرش "شمس الملوک رستم" بوده و ظاهرا کاتب و سفیر دربار حسام الدوله نیز بوده است. به گفته ابن اسفندیار "ملک اردشیر"، وی را برای کار مهمی به قلعه کوزا فرستاده بود. پدر مؤلف که به قرار معلوم ادیب بوده و ابیاتی از وی در این کتاب نقل شده است از سفرهای بسیار ابن اسفندیار یاد کرده است.
در ۶۰۶ هنگامی که ابن اسفندیار از بغداد به طبرستان بازمی گشته در ری خبر کشته شدن "شمس الملوک رستم" را می شنود و حدود دو ماه در ری می ماند و در این مدت به گفته خودش فقط مطالعه اخبار و آثار پیشینیان تسکینی برای اندوهش بوده است. در واقع همین آثار اساس تألیف "تاریخ طبرستان" می شوند.
وی در همین ایام کتاب "عقد سحر و قلائد" را در کتابخانه مدرسه "شاه غازی رستم باوند" در ری می یابد و آن را از عربی به فارسی ترجمه می کند. پس از اقامت اجباری در ری به دعوت پدر رهسپار آمل می شود اما در آنجا نمی ماند و به خوارزم می رود و پس از پنج سال اقامت در آنجا ترجمه عربی ابن مقفع از نامه تنسر را به دست می آورد و پس از ترجمه به فارسی آن را سرآغاز کتابش قرار می دهد.
"تاریخ طبرستان" به گفته مؤلف در روزگار پیری او تدوین شده است. احتمالا تاریخ تألیف آن ۶۱۳ بوده است. پس از این تاریخ از سرنوشت ابن اسفندیار خبری در دست نیست.
این کتاب یکی از قدیمی ترین تواریخ محلی طبرستان است و در مواردی از تاریخ نویسی محلی فراتر می رود. نثر این اثر برخلاف مقدمه مصنوعش، روان است و با حکایات و اشعار عربی و واژه های طبری همراه شده است.
ظاهرا طرح مؤلف در تدوین این اثر بر اساس یک مقدمه و سه مجلد بوده است، اما چون مقدمه و مجلد دوم و آغاز مجلد سوم موجود نیست و نسخه های به جا مانده از تصرف کاتبان در امان نبوده و حتی برخی نسخه ها، قسم یا مجلد چهارم نیز دارند به طرح مؤلف بدرستی نمی توان پی برد. نسخه های گوناگون این اثر در کتابخانه های لندن و سن پطرزبورگ و پاریس مغشوش اند و افتادگی دارند. تاریخ کتابت نسخ موجود قرن یازدهم است و ظاهرا ناسخان از روی یک نسخه پر اشتباه کتاب را استنساخ کرده اند.
عباس اقبال تاریخ "ابن اسفندیار" را براساس یک نسخه اصلی و نسخه های دیگر در ۱۳۲۰ش در تهران به چاپ رساند. نسخه اصلی وی که از قدیم ترین نسخه های این اثر است (تاریخ کتابت : ۹۷۸) با وجود اصالتش نسبت به سایر نسخ، کامل نیست و عنوان و فصل بندی ندارد؛ و در مواردی که مغشوش بوده مصحح اغلب مطالب نسخه های دیگر را جایگزین کرده است. بر اساس مقدمه موجود این کتاب به چهار قسمت تقسیم شده است اما مصحح کتاب به ذکر سه قسم بسنده کرده است زیرا معلوم است که قسم چهارم را کاتب یا کاتبان به نسخه اضافه کرده اند. در آغاز هر قسمت، مصحح نظرش را در باره اصالت نسخه ذکر کرده است.
قسم اول درباره بنیاد طبرستان که در چهار باب است. قسم دوم درباره آغاز کار خاندان وشمگیر و بویه بوده که اکنون موجود نیست. قسم سوم درباره باوندیان دوره دوم. قراردادن نامه نسر در آغاز کتاب و پیوند دادن تاریخ طبرستان به تاریخ باستان و رساندن اصل و نسب پادشاهان طبرستانی به شاهان ساسانی و همچنین شرح مفصل مؤلف از مقاومت اهالی و پادشاهان طبرستان در مقابل حاکمان عرب حاکی از دغدغه خاطر ابن اسفندیار نسبت به موطن و عدالت خواهی اوست.
ابن اسفندیار در باب دوم از قسم اول درباره محدوده جغرافیایی آن دوره طبرستان و بنیاد شهرها اطلاعات مفیدی می دهد. اهمیت این باب در ذکر بناها و مکان هایی است که در زمان مؤلف آباد بوده اما اینک جز نامی از آنها باقی نمانده است همچنین از سوی دیگر در به کار بردن اشعار و حکایات عربی و فارسی است. ابن اسفندیار در این باب از اساطیر سود جسته و بنیانگذار شهرها را برخی از شخصیت های اسطوره ای دانسته است. وی به شهر آمل بیشتر از شهرهای دیگر پرداخته است. این باب با ذکر شمه ای از خراج طبرستان در زمان طاهریان پایان می پذیرد. در باب سوم ــ که درباره عجایب طبرستان است ــ مؤلف بیشتر از ابواب دیگر از امثال و حکم و اساطیر استفاده کرده است. باب چهارم ــ که درباره اکابر علما اطبا حکما و شاعران است آشفته است و افتادگی های بسیار دارد. از جمله قسمت مربوط به "اصفهبدان" افتاده است. در این باب مؤلف واقع بینانه و بدون تعصب، کردار حاکمان طبرستان بویژه "مازیار" و "اسپهبد خورشید" و "اسماعیل بن احمد سامانی" و حاکمان دیگر نقاط را ارزیابی کرده است.
مضامین این باب (چهارم) و گزارش ابن اسفندیار از احوال علما و زهاد و سادات علوی حاکی از گرایش و اعتقاد وی به تشیع است. هرچند در بررسی جنبش های علوی در طبرستان به مباحث اعتقادی وارد نشده و از بررسی رویدادهای این دوره و داوری درباره آنها پرهیز و فقط به ذکر وقایع بسنده کرده است. ابن اسفندیار در جای جای کتاب افزون بر تمجید از سلوک و منش باوندیان از اهل بیت پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) به نیکی یاد کرده و به مناسبت های مختلف در باره امامان شیعه گزارش هایی را با سیاق شیعی آورده است.
در همین باب از قصیده "رشیدالدین وطواط" در مدح شاه غازی ابیاتی آورده است. او در این باب از مجلد سوم کتاب نام می برد که درباره باوندیان بویژه "اردشیر بن حسن" است. چون "تاریخ طبرستان" با دوره این اسپهبد و پسرش رستم پایان می‌یابد معلوم می‌شود که بیش از سه مجلد نبوده و منظور ابن اسفندیار از قسم آخر قسمت سوم بوده‌است.
بقیه قسمت های این باب درباره علما، معاریف و ذکر آثار آنان است. بسیاری از این آثار از بین رفته است و فقط از کتاب ابن اسفندیار می توان به وجود آنها در آن روزگار پی برد. ابن اسفندیار از حکیمان و شاعران طبرستان نیز نام برده است.
از اینجا به بعد وی اطلاعات ارزشمندی از حاکمان طبرستان، ظهور آل بویه، آل وشمگیر و باوندیان به دست می دهد؛ سپس به رویدادهای طبرستان از چگونگی ورود لشکر اسلام به طبرستان و حوادث آن عصر تا اواخر سده دوم می پردازد و از برخی از والیان عرب در طبرستان نام می برد. قسمت های پایانی باب چهارم درباره علل زوال برمکیان، قیام مازیار و حکومت طاهریان و زیدیان در طبرستان است. این باب با ذکر درگیری میان آل بویه و آل زیار و قتل ماکان به پایان می رسد. مرحوم "عباس اقبال" فهرست جامعی برای این قسمت تهیه کرده است.
قسمت دوم تاریخ طبرستان الحاقی است. احتمالا برای تکمیل این اثر و تحقق طرح اولیه مؤلف، این قسمت را به نسخه او افزوده اند. این قسمت درباره دو خاندان بویه و وشمگیر و استیلای آل باوند دوره دوم است. این بخش از کتاب تقریبا همان مطالب پایانی "تاریخ رویان" تألیف "اولیاءالله آملی" است که تا سال قتل "شاه غازی فخرالدوله حسن" آخرین فرمانروای باوندیان در ۷۵۰ ادامه یافته است. مطالب این قسمت همچنین برگرفته از ترجمه فارسی "تاریخ یمینی"، "تاریخ بیهقی"، "جهانگشای جوینی" و "چهار مقاله" نظامی عروضی است. به ادعای کسروی "اولیاءالله آملی" این قسمت الحاقی را بدون ذکر نام خودش به نسخه اصلی افزوده است و "ظهیرالدین مرعشی" تمام این مطالب را در کتابش "تاریخ طبرستان" و "رویان و مازندران" از اولیاءالله نقل کرده است.
قسمت سوم درباره باوندیان دوره دوم است. ابتدای نسخه افتادگی دارد. این قسمت با شرح حکومت "حسام الدوله شهریار بن قارن" آغاز می شود و به پادشاهی "شمس الملوک رستم بن اردشیر" خاتمه می یابد.
ظاهرا این قسم نوشته ابن اسفندیار نیست زیرا نثر آن با نثر قسم نخست تفاوت اساسی دارد و به نثر کاتبان قسم دوم شبیه است. ملویل قسم سوم را به ابن اسفندیار منسوب دانسته است اما این ادعا را نمی توان پذیرفت.
اهمیت "تاریخ طبرستان" بیشتر در استفاده مؤلف از منابع گوناگونی است که برخی از آنها به جا مانده و به وجود بقیه فقط با استناد به گفته ابن اسفندیار می توان پی برد. دیگر ویژگی برجسته این اثر در نقل اشعار عربی و طبری و واژه های طبری است.
"تاریخ طبرستان" ظاهرا تا قرن نهم در دسترس نبوده اما پس از این تاریخ مؤلفان از آن بسیار سود جسته اند و در واقع اساس دیگر تواریخ محلی طبرستان شده است زیرا مؤلف علاوه بر جغرافیای طبرستان و اوضاع سیاسی آن دوره به حکومت های همجوار طبرستان نیز پرداخته است. "اولیاءالله آملی" بیشتر مطالب کتاب "تاریخ رویان" را از تاریخ طبرستان رونویسی کرده است. از جمله باب اول آن ــ که درباره بنیاد رویان است ــ با باب دوم "تاریخ طبرستان" کاملا منطبق است. اعتمادالسلطنه نیز در تألیف اثرش "التدوین فی احوال جبال شروین" از تاریخ طبرستان استفاده کرده است. "ادوارد براون" نخستین بار خلاصه ای از "تاریخ طبرستان" را در ۱۳۲۳/ ۱۹۰۵ به انگلیسی ترجمه و چاپ کرد. ظاهرا ترجمه او اشتباهات بسیاری دارد.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر